Van infrastructuur naar publieke ruimte

Spelers
stadsbestuur Antwerpen, AG stadsplanning Antwerpen, NMBS

Manuel Verreet
AG Stadsplanning Antwerpen
Francis Wellensplein 1
2018 Antwerpen
manuel.verreet@stadsplanning.antwerpen.be

Het planproces voor de herontwikkeling van het spoorwegemplacement tot een nieuw stedelijke park is gestart naar aanleiding van een aantal belangrijke impulsen:

• Het ganse terrein werd door een gewestplanwijziging bestemd als gebied voor stedelijke ontwikkeling waardoor de eigenaar gebonden was om een bijzonder plan van aanleg op te maken om het gebied definitief te bestemmen.
• Stopzetting van de activiteiten van de NMBS en de ontruiming van de terreinen van het spoorwegemplacement vanaf 2000 Op dat ogenblik wordt onder de site een ingegraven HST lijn. aangelegd met een bovengrondse ventilatiekoker. De buurt reageert: in de dichtbebouwde wijk is nood aan een park!

De stad krijgt goedkeuring van subsidies van het federaal grootstedenbeleid. Het oude Damstation wordt geopend als informatiecentrum. Het planningsproces wordt in een startnota uitgestippeld. De stad start verschillende onderzoeken: intern ontwerpend onderzoek, een gis analyse van de buurt waaruit blijkt dat slechts 1 op de 8 huizen beschikt over een buitenruimte, een eerste financiële doorrekening…
De krachtlijnen van dat denkwerk worden vastgelegd in een structuurschets. Alles wordt samengebracht in een consensusnota.

Met de NMBS wordt een samenwerkingsovereenkomst gesloten: het

Dan start de zoektocht naar een ontwerper voor Park Spoor Noord. Er wordt een projectdefinitie geschreven voor een Open Oproep. Parallel met deze procedure wordt een doorgedreven participatietraject opgezet: burgers wegen mee op het besluitvormingsproces. Het winnende stedenbouwkundigontwerp is ‘Villages & Metropolis’ van

Het park wordt intensief gebruikt: er werd een beheerplan op maat van het project opgemaakt. Het beheerteam Spoor Noord waarin alle relevante stadsdiensten zetelen volgt het dagelijks beheer op.

Elk complex project beweegt binnen zijn eigen context. Omgevingsfactoren en stakeholders verschillen van gebied tot gebied. Toch zijn er in de dynamiek van hoe stadsontwikkelingsprojecten evolueren, heel wat gelijkenissen.

Het startschot van het tienjarig planproces van Park Spoor Noord was het verlaten van het spoorwegemplacement door de NMBS. Dat ging gepaard met veel ideeën bij bewoners en stedelijke diensten over het potentieel van dit gebied voor stadsontwikkeling. Het formele planproces ging van start met de opmaak van het subsidiedossier voor het federaal grootstedenbeleid en nadien ook voor het Europees Doelstelling II-programma, dat op haar beurt achtergestelde regio’s in de lidstaten er bovenop wil helpen. Het voordeel was tweeërlei. Dankzij deze subsidieprogramma’s kwam er budget voor zowel de werking als de uitvoering van de plannen. Meteen kon er personeel fulltime op dit project starten. Een primeur voor de stad Antwerpen dat voor dit soort werk tot dan toe onderbemand was. De regie van een groot stadsontwikkelingsproject lag in handen van de stad en gaf de stad meteen een sterke sturende positie. Op die manier kon het maatschappelijke belang van de projectontwikkeling doorwegen op particuliere belangen en opbrengsten. Het feit dat er meteen uitvoeringsbudget voorhanden was, gaf het projectteam voldoende slagkracht en geloofwaardigheid. Een tweede voordeel was de tijdsdruk van de subsidieprogramma’s. De deadline was strak. In het geval van eindeloos oponthoud en vertraging dreigde de stad het budget te moeten teruggeven. Reden genoeg dus voor doorgedreven actie voor alle partners. Het proces werd gestuurd vanuit structureel overleg en teruggekoppeld met zowel de beleidsmakers als de financierders.

Het project Spoor Noord is in al die jaren dagelijks opgevolgd door een team dat, op ritme van het project, aangroeide en inkromp, met medewerkers vanuit verschillende disciplines en met diverse brillen. Ruimtelijke planners en (landschaps) architecten kregen aan hun zijde geografen, sociologen, communicatie-experts en cultuurkenners; in totaal een vijftiental mensen. Zij benaderden Spoor Noord als een maatschappelijk project dat meer was dan een puur ruimtelijke ingreep. Omwille van de gesubsidieerde werking was er ook financiële ruimte om met het wervend programma te experimenteren om zo een draagvlak te creëren voor de ruimtelijke veranderingen in de wijk wat een sterk socio-culturele en dynamische uitstraling gaf aan het project.

Met de zekerheid van de beschikbare middelen is vanaf 2001 geïnvesteerd in een solide en breed gedragen visie. Het debat daarover is zeer grondig én multidisciplinair voorbereid. De verschillende herbestemmingscenario’s zijn onderzocht en vergeleken. De wetenschappelijke benadering van de behoeften aan groen en andere voorzieningen aan de hand van GIS-simulaties en financiële doorrekeningen legden exact de behoeften van deze buurt bloot. Na een ruim overleg, in eerste instantie binnen de stad en in tweede instantie met de NMBS/EIS en de federale partners, is expliciet gekozen om de hoogste nood, namelijk in dit geval groene en recreatieve open ruimte, au sérieux te nemen en daar maximaal op in te zetten. Het werd een scenario met minder economische return maar een groot maatschappelijk rendement. Deze keuze is te danken aan de degelijke argumentatie en een goed georganiseerd overleg waar het projectteam de tijd voor kreeg. Goed begonnen is half gewonnen. Dat is ook hier duidelijk gebleken.

Dat parkbezoekers zich thuis voelen in Park Spoor Noord is ongetwijfeld mee het gevolg van het draagvlak dat er tijdens het planningsproces werd gecreëerd. Er werd veel geïnvesteerd in bewonersparticipatie. Vragen en bekommernissen uit de buurt zijn opgenomen in de plannen en de uiteindelijke inrichting. ‘Een groene, open ruimte die transparant is en verbindingen legt’ integreerde de bezorgdheid om veiligheid. De watertuinen waar veel mensen elkaar ontmoeten, kwamen er eveneens op vraag van buurtbewoners.

Park Spoor Noord wordt veelvuldig gebruikt en bezocht door vooral kinderen, jongeren en gezinnen die allen talrijk aanwezig zijn in de