Van verlaten havengebied tot stadswijk

De stadsvernieuwing op het Eilandje is een complex samenspel van talloze actoren. De voornaamste tenoren zijn de stad, het havenbedrijf, het Vlaams gewest en een heleboel private ontwikkelaars. Het havenbedrijf, dat bij de start het leewendeel van de gronden in eigendom had, vormde aan het eind van de vorige eeuw een stuurgroep met de stad. Van hieruit werd René Daniëls als projectmanager aangesteld van een projectbureau Eilandje. Het Vlaams gewest is een partner als vergunningverlenende overheid voor een heel aantal dossiers, voor erfgoed-, stadsvernieuwings- en cultuursubsidies en voor de realisatie van de tramverlenging Eilandje als onderdeel van het Vlaams Masterplan Mobiliteit 2020.

Vanaf 2007 stelde de stad haar dochters AG Stadsplanning Antwerpen en AG Vespa aan waarbij Stadsplanning de globale planning, kwaliteitsbewaking en uitvoering van het publieke domein op zich neemt en Vespa de grondoverdrachten, verkopen onder voorwaarden en vastgoedontwikkeling. AG Vespa is eveneens bouwheer van toonaangevende projecten zoals het Felixarchief, het MAS en het Red Star Line – people on the move – museum. Daarnaast waakt ook de stadsbouwmeester over de ruimtelijke kwaliteit. Bij AG Stadsplanning werd een programmaleider Eilandje aangesteld die de fakkel heeft overgenomen van René Daniëls en een programmateam Eilandje aanstuurt. In 2014 werd het programma Eilandje en de programmaleider geheel ingekanteld bij AG Vespa. Met deze organisatorische aanpassing werd ook beslist om de beide strategische watergebonden projectgebieden samen te voegen tot één regiegebied; ‘Stad aan het Water’. Dit regiegebied bundelt masterplan Eilandje met dat van de Scheldekaaien.

Met de goedkeuring van het protocol Eilandje in 2009 is de rol van de haven na grondoverdrachten aan de stad beperkter maar toch nog wezenlijk. Zo blijft de haven instaan voor het beheer van de watervlakken, de herstelling van kaaimuren en investeert zij fors in een nieuw Havenhuis. Met het Vlaams gewest is door de stad een DBFM-contract aangegaan voor de realisatie van een tramnetwerk op het Eilandje dat de komende jaren zal worden uitgevoerd. Tevens investeerde het Vlaams gewest mee in het MAS en in het veelvuldig voorkomende erfgoed op het Eilandje (pakhuizen, sluizen, bruggen, kranen…).

Door de verkopen onder voorwaarden van haven- en stadsgronden zijn vele private ontwikkelaars eveneens betrokken partij. Op die manier wordt de

Het Eilandje is een oud-havengebied van 172 ha uit de tijd van Napoleon en koning Willem I waar de havenactiviteiten in de loop van de 20e  eeuw wegtrokken. Door haar historische mix van pakhuizen en rijwoningen op een steenworp van de kathedraal en omgeven door water heeft het gebied enorm veel potentieel om er een bruisende stadswijk van te maken.

Het Eilandje kwam al uitgebreid in beeld ten tijde van Antwerpen Stad aan de Stroom begin jaren ‘90. De voorstellen van de Barcelonese stadsarchitect Manuel de Sola Morales bleven nazinderen en voedden heel wat stadsdebatten. Het was zijn uitgekiemde mélange van oude en nieuwe elementen in de stadsvernieuwing op het Eilandje die de tegelijk behoudens- als nieuwsgezinde Antwerpenaren wisten te bekoren.Tegelijk zijn er al spontane ontwikkelingen vooraleer er sprake was van een uitgewerkte stedenbouwkundige visie. Vanaf 1993, wanneer Antwerpen Culturele Hoofdstad was van Europa, worden de terrain vagues op het

In 1998 richtte René Daniëls een projectbureau op in het historische Noorderpershuis temidden van de Cadixwijk op het Eilandje.  Samen met zijn Buro 5 Maastricht bepleit ook hij in zijn visie een mix van behoud én vernieuwing. Er werden werkgroepen en klankbordgroepen met allerlei betrokkenen opgericht en heel wat vergaderingen georganiseerd met de bewoners.

Dat mondde uit in drie belangrijke documenten: een masterplan Eilandje (goedgekeurd in 2002), een stel beeldkwaliteitsplannen (buitenruimte, architectuur, water, groen) die werden goedgekeurd tussen 2002 en 2004 én een BPA Eilandje uit 2005 dat onlangs werd geactualiseerd tot een RUP en toelichtingsnota RUP. Het masterplan is gecreëerd door Buro 5 Maastricht, terwijl de beeldkwaliteitsplannen  binnen de krijtlijnen van het masterplan zijn opgemaakt door atelier JPLX, Michel Desvigne en Urhahn Urban Design in samenwerking met Bureau Vrolijks.

Het masterplan Eilandje voorziet in een dubbele ontwikkelingsstrategie. Enerzijds wordt ingezet op de renovatie en realisatie van invulprojecten in het bestaande weefsel van pakhuizen en woningen. Daarnaast worden nieuwe torens en waterfronts aan de dokranden voorgesteld met de MAS toren temidden van de oude dokken, de Westkaaitorens aan het Kattendijkdok en de nieuwe ‘ilots’ aan de randen van de Cadix.

De as Falcon-Nassau uit het masterplan van de Sola Morales wordt omgedoopt tot culturele noord zuidas met het MAS als belangrijkste stapsteen om mensen vanuit het stadscentrum hun weg naar het Eilandje te doen vinden. Volgende stapstenen op het tracé zijn het Koninklijk Ballet van Vlaanderen en het Red Star Line museum dat in 2013 zijn deuren opende.

Binnen de stadsdiensten was er slechts een beperkte opvolging van het Eilandje in de beginjaren. Met goedkeuring in 2006 van het strategisch structuurplan Antwerpen van Secchi & Vigano, waarin het Eilandje als uit voeren strategisch programma werd geselecteerd, is dat besef gegroeid. Binnen AG Stadsplanning Antwerpen werd een programmaleider voor het Eilandje aangesteld, een programmateam uitgebouwd en is er een programmanota met een marsroute opgesteld.

Hierin wordt een stapsgewijze stadsvernieuwing van zuid naar noord uitgestippeld waarin gestreefd wordt naar afgewerkte gehelen per fase. Zodoende zijn de Oude Dokken in 2011 afgewerkt met de opening van het MAS. Een volgende stap is de oplevering van de Londen-Amsterdamstraat en de culturele as. Parallel wordt gestart met globale wijkontwikkeling van de Cadix.

Met het aantreden van het nieuwe bestuur in 2007 kwamen nieuwe middelen vrij: er werden diverse subsidies aangesproken, waaronder Interreg IVa ROI, Vlaams steden- en stadvernieuwingsfonds en provinciaal fietsfonds. Plannen van aanpak in 2008 stippelden de concrete strategie uit: plan van aanpak publieke ruimte, Cadixwijk, waterplan+. Deze drie deelprogramma’s werden gekoppeld aan een meerjarenplan –en begroting 2008-2018, en aan een fasering.

Speerpuntprojecten in het plan van aanpak publieke ruimte zijn de heraanleg van de Londen-Amsterdamstraat en culturele as als groene verbindende boulevards en de aanleg van het Limaplein als ‘balkon van de haven’  aan de gerestaureerde Kattendijksluis. Het waterplan+ wil het water toegankelijk maken voor iedereen met o.a. de uitbouw van een museumhaven in het Bonapartedok naast het MAS, woonboten in het Hout- en Kempisch dok en de opening van de Badboot of een drijvend openlucht zwembad in het Kattendijkdok.

Voor de Cadixwijk is het masterplan Eilandje bijgestuurd door in het plan van aanpak meer te focussen op gezinswonen en een sociale mix. In de zogenaamde ontwikkelbare rand van de Cadixwijk, waar havenloodsen worden verruild voor ‘ilots’, zullen 25% sociale woningen worden gerealiseerd en 50% betaalbare woningen worden nagestreefd. Per ontwikkelingsfase worden wijkvoorzieningen ingepland (in de eerste fase een stedelijke kinderopvang, in tweede fase een kleuter- en basisschool…).

Een duurzaamheidsstudie voor de Cadixwijk legt bijkomende randvoorwaarden voor ecologisch bouwen op zodat passief- en energieneutraal bouwen de norm worden alsook hergebruik van grijs water, inventieve collectieve voorzieningen en de (toekomstige) aansluiting op een restwarmtenet vanuit de haven.

Reeds tijdens de opmaak van het masterplan werd gestart met de uitvoering door de opening van een jachthaven in het Willemdok. Daarna volgden tot 2006 de omvorming van de Oude Dokken van kaaiparking tot flaneerkades, de restauratie van de Nassaubrug en het Felixpakhuis en de eerste steenlegging van het MAS.

In de Montevideowijk langs de culturele as werden door de haven in 2004 de Montevideomagazijnen, de Shop (oud-aanwerviingslokaal voor havenwerklieden) en de Red Star Line (RSL) gebouwen verkocht aan respectievelijk private ontwikkelaars en de stad en dit op basis van een wedstrijd. Daarmee kocht de stad de beschermde RSL-gebouwen terug in bij de haven zodat de restauratie van dit monument als people on the move museum kon worden ingezet.  Aan de Westkaai werd de nv Kattendijkdok gekozen voor de bouw van 6 stadstorens naar een ontwerp van Diener, Chipperfiield en Tony Fretton architects.

In de Cadixwijk realiseerde de haven in 2005 een sociaal maritiem project met de opening van het Gouden anker dat serviceflats voor binnenschippers op rust herbergt. De stad volgde met de inrichting van een jachthaven tegen sociaal tarief  in het naastliggende Kempisch dok.

De verkoop van de havengronden op het Droogdokkeneiland en aan de noordrand van de Cadixwijk werd opgeschort door het stadsbestuur om de ontwikkeling op het Eilandje doordacht te faseren. In de nabije omgeving van het Eilandje werd in het Schipperskwartier door gerichte politierazzia’s schoon schip gemaakt met de prostitutie-maffia en door AG Vespa strategisch verbouwpanden opgekocht om terug bewoners in de wijk aan te trekken. Dit effende het pad om het Eilandje als stadswijk aan te hechten bij het stadscentrum.

Vanaf 2007 startte het stads- en districtsbestuur met de gefaseerde uitvoering van het openbaar domein. Het Falcon- en Van Schoonbekeplein

De stad Antwerpen voorziet in een monitoring van het beheer van opgeleverde delen van het openbaar domein op het Eilandje. Op basis hiervan wordt een meerjarenplanning opgemaakt door de stedelijke en districtsgebonden diensten van stads- en buurtonderhoud en groenbeheer.

In de samenwerkingsovereenkomst met betrekking tot de Cadixontwikkeling is duidelijk gestipuleerd dat het beheer van het openbaar domein als een taak door het district Antwerpen wordt opgenomen. Voor het beheer van het water en de watergebonden infrastructuur komt er in 2016 verandering in de regeling. Tot 2015 was het beheer een bevoegdheid van het havenbedrijf dat hiervoor het best uitgerust is met maritieme technische diensten en een havenkapiteinsdienst. Sinds 2016 is er een stadshavendienst opgericht die de beheerstaken overneemt.